کتاب دانش بومی در خاکشناسی
«خاک، مادر همه‌ی چیزهاست»
ضرب‌المثل چینی[1]
پیشگفتار
واژه‌ی “خاك”، مانند “آب” در ادبیات و متون ادبي، و همچنین در اعتقادات و باورهاي جوامع مختلف از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است. خاك به‌عنوان بستر تمام فعالیت‌های بشر، پذيراي تمدن‌های بزرگ بوده و همواره بشر به ديده‌ی احترام به آن نگريسته است. پيشينيان، خاك را جزء عناصر اربعه (آب، هوا، خاک و آتش) مي‌دانسته‌اند. اديان كهن باستان، تقدّس و ارزش معنوي ویژه‌ای براي خاك قائل بوده‌اند. به‌عنوان‌مثال، در دين زرتشت كه نماد يك دينِ زيستي و بوم‌شناسی است، آلودگي و نابودي خاک، گناه بزرگی به شمار مي‌آمده است.
در ادبیات فارسي، اديبان و سراینده‌گان، تعابير نغز و نمادين زيادي درباره‌ی خاك ساخته‌اند و در اشعار خود به‌وفور از آن بهره گرفته‌اند. به‌عنوان‌مثال، حافظ در بيش از 108 بيت از دیوان شعر خود، واژه‌ی خاك را با تعابير مختلف به‌کاربُرده است.
“خاك” از ديدگاه فقه اسلامي، جايگاه ويژه‌اي به خود اختصاص داده و به‌عنوان يكي از پاك‌كننده‌ها (مطهرات) از آن ياد شده است. “خاك”، کانون مباحث فقهي مانند اجاره، رهن، مزارعه، مساقات، وقف، بيع، مشاع، انفال، شركت، احياي موات و … است. افزون بر اين، بر اساس ديدگاه اسلامي، آميزه‌ی انسان از خاك (گِل) است[2].
“خاك”، اساس و زيربناي همه‌ی فعاليت‌های كشاورزي به شمار مي‌آيد و ادامه‌ی حيات و بقاي انسان، حيوانات و گياهان، بدون آن امکان‌پذیر نخواهد بود. با توضیحات فوق، شناخت دقيق خاك و حفظ و صيانت از آن از ضرورت‌های اجتناب‌ناپذير است. به‌منظور شناخت و حفظ و صيانت از آن بايد همزمان از دانش بومي و دانش رسمي بهره گرفت.
برای قرن‌ها، کشاورزان با استفاده از دانش بومی، تولید محصولات کشاورزی را برنامه‌ریزی نموده و منابع طبیعی را حفاظت نموده‌اند. توسعه‌ی نظام‌های دانش بومی، ازجمله مدیریت محیط طبیعی، موجب حیات و بقای کسانی که این نظام را خلق کرده‌اند شده است. با تغییرات سریع محیطی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی که در بسیاری از مناطق مسکونی توسط مردم بومی رخ می‌دهد، به نظر می‌رسد که خطراتی دانش بومیِ آن‌ها را تهدید نموده و برای همیشه آن را از دست خواهند داد. کشاورزانِ جوامع محلیِ درحال‌توسعه، دانش خاص مربوط به یک محل خاص را از طریق تعامل نزدیک با محیط‌های طبیعی و فیزیکی و از طریق سازگاری فرهنگی به دست آورده‌اند، که در حال حاضر به‌عنوان یک دانش زیست‌محیطی‌تر و دوستدار طبیعت به رسمیت شناخته شده است. تا دهه‌ی 1980 میلادی، کشاورزانِ جوامع محلی، عقب‌مانده و واپس‌گرا تلقی می‌شدند. اما امروزه، افزایش توجه به تحقیقات علمی موجب شده است تا چنین کشاورزانی بر اساس روش‌های منحصربه‌فردشان درزمینه‌ی کشاورزی پایدار به‌عنوان نوآور به رسمیت شناخته شوند.
امروزه، بسیاری از کارشناسان بر این باورند که دانش و روش‌های بومی برای امرارمعاش مفید هستند. به گفته‌ی این‌ها پیش از اینکه چنین دانش باارزشی از بین برود باید به شیوه‌ی خردمندانه‌ای محافظت شود و بهبود یابد و به‌طور گسترده‌ای برای کاهش فقر و گرسنگی در میان مردم بومی به کار گرفته شود.
نگارنده‌ی كتاب حاضر در دو دهه‌ی اخير با باور ژرف به جایگاه دانش بومي و ضرورت تلفيق آن با دانش رسمي به‌کمک ساير همكاران خود، تلاش‌های گسترده‌اي را برای گردآوري، مستند‌سازي و اعتبارسنجی انواع دانش بومي کشاورزی آغاز كرده است. ارائه و چاپ بسياري از مقالات و تأليف و تدوين 10 جلد كتاب با عناوين “مباني، مفاهيم و مطالعات دانش بومي كشاورزي“[3]، “روش‌شناسی پژوهش در دانش بومي كشاورزي“[4]، “دانش بومي در دامداري“[5]، “دانش بومي در دامپزشكي“[6]، “كاربرد گياهان دارويي در بهداشت دام و طيور“[7]، “دانش بومي در زنبورداري“[8]، “دانش بومي در زراعت برنج“[9]، “دانش بومي در زراعت گندم“[10]، “روش‌های غیر شیمیایی کنترل آفات و بیماری‌های گیاهی“[11]، و “دانش بومی کشاورزی؛ زراعت و باغبانی“[12] ازجمله تلاش‌هاي مؤلف است.
کتاب حاضر با هدف کمک به علاقه‌مندان تلفیق دانش بومی و دانش رسمی درزمینه‌ی شناخت و مدیریت خاک نگاشته شده است. در کتاب حاضر، مطالب و مثال‌هايي از درک، تجارب و دانش بومي كشاورزان درزمینه‌ی شناسایی و طبقه‌بندی، و همچنین روش‌ها و فنون مختلف حفاظت از خاک، کنترل فرسایش، و حفظ، بهبود و ارتقاي حاصلخيزي خاك، نگاشته شده است.
نگارنده در فرآيند تدوين اين كتاب، تلاش‌های گسترده‌اي را براي بهره‌مندي از منابع مكتوب داخلي و خارجي به عمل آورد و به پیش‌نگاشته‌های فراواني دست‌یافت. بدون شك در داخل و خارج از كشور، تجربيات نانوشته و متون ديگري درزمینه‌ی دانش بومي خاک وجود دارد كه امكان دسترسي به آن‌ها براي نگارنده فراهم نگرديده است. لذا از همه‌ی صاحب‌نظران و علاقه‌مندان به دانش بومي درخواست مي‌شود كه نگارنده را از منابع و متون بيشتر و همچنين از پیشنهاد، ارشاد و راهنمايي‌های خود براي تكميل و بهبود اين كتاب بهره‌مند سازند.
بخشی از مطالب اين كتاب دربرگیرنده‌ی روش‌ها و فنونی است كه جوامع محلی برای مدیریت خاک (حفاظت خاک، کنترل فرسایش، حفظ و بهبود حاصلخیزی خاک، و …) به كار مي‌برند. بااین‌وجود، ذكر این روش‌ها و فنون به معناي تأييد و تصديق کامل آن‌ها نیست. بدون شك، توصيه و كاربرد برخي از روش‌ها و فنون مذكور به آزمايش و پژوهش‌های جامعي براي اعتبارسنجی و معتبر سازی علمي نياز دارد. لذا از کلیه‌ی علاقه‌مندان و متخصّصان علوم رسمي، درخواست مي‌شود كه درزمینه‌ی معتبر سازی و علمي كردن روش‌ها و فنون مذكور، تلاش بيشتري به عمل‌آورند.
دسته‌بندی و فصل‌بندی مطالب این کتاب، مانند بسیاری دیگر از کتاب‌ها، صرفاً به خاطر سهولت جمع‌بندی و مطالعه‌ی آن‌ها است و عملاً هیچ مرزبندی مشخصی را نمی‌توان در بین موضوعات و روش‌ها و فنون مدیریت خاک انجام داد.
ازآنجاکه مخاطبان و علاقه‌مندان مباحث دانش بومی (اساتید، دانشجویان، پژوهشگران، مروجان، بهره‌برداران، و …) از سطوح مختلفی از تحصیلات و تخصص برخوردارند و برخی از آن‌ها با برخی مباحث، اصطلاحات و واژگان تخصصی علوم خاک آشنایی ندارند؛ لذا تعاریف و مفاهیم تخصصی این اصطلاحات و واژگان بر اساس کتب معتبر به‌صورت پانوشت ارائه گردیده است.
در پایان از فرهیختگان گرامی رشته‌ی علوم خاک جناب آقایان دکتر جعفر گوهرگانی، دکتر محمدرضا چاکرالحسینی و دکتر روزبه محمدی که در مدت نگارش مطالب این کتاب، و همچنین در حین ویرایش فنی آن پیشنهاد‌های ارزنده‌ای ارائه نموده‌اند؛ از جناب آقای مهندس محمدعلی سیفی، کارشناس مدیریت هماهنگی ترویج سازمان جهاد کشاورزی استان کهگیلویه و بویراحمد که در تهیه‌ی برخی عکس‌ها و طراحی جلد این کتاب همکاری بی‌دریغ داشته‌اند؛ و همچنین از فرزندان عزیزم احسان و حدیث که در حروف‌چینی اولیه‌ی کتاب مشارکت داشته‌اند، تقدیر و تشکر به عمل می‌آید. موفقیت و شادکامیِ روزافزون همگان را از خداوند منان مسئلت دارم.
محمد
اميري اردكاني[13]
[1]– Bennett, Meister and Wilkinson, 1999
[2]– شاطري، 1380
[3]– امیری اردکانی و شاه ولی، 1378
[4]– شاه ولی و اميري اردكاني، 1383
[5]– اميري اردكاني و عمادي، 1382
[6]– اميري اردكاني و عمادي، 1383
[7]– اميري اردكاني، 1385
[8]– امیری اردکانی، 1387
[9]– اميري اردكاني، 1386
[10]– اميري اردكاني، 1386
[11]– اميري اردكاني، 1389
[12]– اميري اردكانی، زیر چاپ
1- كارشناس ارشد كشاورزي و پژوهشگر دانش بومي؛ رایانامه amiriardakani@gmail.com
پایگاه اینترنتی www.amiriardakani.ir
لطفا جهت تهیه کتاب ها به شماره ی 09171465523 پیام ارسال نمایید. لازم به ذکر است می توانید به این شماره از طربق شبکه اجتماعی واتس اپ پیام ارسال نمایید.
پست های مرتبط
درباره نویسنده
